Հայկական դիցարան

Դիցաբանությունը հոգևոր մշակույթի ոլորտ է, որտեղ  արտացոլված են մարդկանց երևակայական պատկերացումները բնության ու հասարակության մասին: Այն նաև առասպելների ծագման ու զարգացման օրինաչափություններն ուսումնասիրող գիտություն է:
Դիցաբանությունը ձևավորվել է հասարակական կյանքի, մարդու երևակայության, վերացական մտածողության զարգացմանը զուգընթաց: Մարդը փորձել է իրականությունը ճանաչել, իմաստավորել ու արժևորել զանազան կենդանակերպ էակների, դյուցազունների, ոգիների, ապա նաև մարդակերպ աստվածների միջոցով: Առավել զարգացած դիցաբանական պատկերացումներում աստվածները գերբնական հատկություններով օժտված, հույզեր, ապրումներ, մտածողություն ունեցող, կատարյալ և մարդակերպ էակներ են, որոնցից յուրաքանչյուրը խորհրդանշում է բնության ու հասարակության առանձին երևույթներ, հոգևոր-բարոյական արժեքներ:
Դիցաբանական աստվածները և կիսաստվածները (հերոսներ), մարմնավորելով բնության տարրերը, ձեռք են բերել հասարակական-բարոյական նշանակություն և խորհրդանշել չարի կործանումը, բարին, գեղեցիկը, հերոսականը: Դիցաբանությունը ներառել է ժամանակի կրոնական, փիլիսոփայական պատկերացումները, գիտությունն ու արվեստը: Դրա վկայությունն աստվածների պաշտամունքն է. կառուցվել են տաճարներ, կանգնեցվել նրանց արձանները, մատուցվել զոհեր, կազմակերպվել հատուկ տոնախմբություններ:
Գրեթե բոլոր ժողովուրդներն էլ ունեցել են դիցաբանական զանազան ըմբռնումներ, զարգացման տարբեր աստիճանների հասած դիցաբանություն: Համաշխարհային դիցաբանության մեջ առանձնանում են հունականը, հռոմեականը և հնդկականը, որոնք ժամանակին գրառվել ու համակարգվել են: 

Համաշխարհային դիցաբանության մեջ ուրույն տեղ ունի նաև հայկականը: Դարեր գոյատևած դիցաբանությունը խոր հետք է թողել նաև հայ մարդու մտածողության և աշխարհայացքի վրա: Դա է պատճառը, որ հայերի դիցաբանական պատկերացումները գոյատևել են նույնիսկ քրիստոնեության ընդունումից հետո: Արժեքավոր են հայ և օտար պատմագիրներ Ագաթանգեղոսի, Մովսես Խորենացու, Փավստոս Բուզանդի, Ստրաբոնի, Պլուտարքոսի, Պլատոնի և ուրիշների աշխատություններում պահպանված տեղեկությունները հայկական դիցարանի մասին: 

Կրոնապաշտամունքային ու դիցաբանական ավանդույթների և հայ ժողովրդի կազմավորման ու հայկական պետականության առաջացման ընթացքում աստիճանաբար ձևավորվել է հայկական դիցարանը. սկիզբ է առել առասպելական պատկերացումը ցեղային և վաղ հայկական աստվածների՝ Հայկի, Արայի, Վահագնի, Տորք Անգեղի մասին: Հետագա դարերում՝ մ. թ. ա. մոտ IV դարի վերջին – III դարի սկզբին, հայկական դիցարանն ավելի է ամբողջացվել և համակարգվել: 
Հայաստանում հելլենական մշակույթի տարածումից հետո հունական և հայկական աստվածները համադրվել են. Արամազդը նույնացվել է Զևսին, Անահիտը՝ Արտեմիսին, Միհրը՝ Հեփեստոսին, Վահագնը՝ Հերակլեսին (նաև Ապոլոնին), Աստղիկը՝ Աֆրոդիտեին: 
Հեթանոս հայերն աստվածներին նվիրել են հատուկ տոներ, նրանց համար կառուցել տաճարներ, զոհաբերել կենդանիներ: Հայկական դիցարանում, բացի անձնավորված մարդակերպ աստվածներից, հիշատակվում են զանազան մտացածին էակներ, հրեշներ  և չար ու բարի ոգիներ:
Դիցաբանական տարրեր են պարունակում նաև «Տիգրան և Աժդահակ», «Արտաշես և Արտավազդ» հայկական առասպելները, «Սասնա ծռեր» էպոսը և այլ բանահյուսական պատումներ:

ԱՆԱՀԻՏ

Անահիտ անունն առաջացել է anahita (anahita-պիղծ և an-ժխտական ածանցից) բառից, որը նշանակում է անպիղծ:

Արամազդի դուստրն էր կամ կինը Անահիտը՝ հայոց ամենասիրելի և պաշտելի դիցուհին։ Նա մայր աստվածուհի էր, պատկերվում էր երեխան գրկին՝ հայ մայրերին կամ կանանց հատուկ գլխի հարդարանքով, մինչև ուսերը իջնող գլխաշորով։ Նա կոչվում էր «Մեծ տիկին Անահիտ», բոլոր տեսակ խոհեմությունների ու պարկեշտությունների մայր, մարդկանց բարերար, հայ ժողովրդին պահող ու փառաբանող։ Հավատում էին, թե նրա շնորհիվ միշտ եղել է, կա ու գոյություն կունենա Հայոց աշխարհը։ Հայ թագավորները որևէ գործ ձեռնարկելիս Մեծ տիկին Անահիտից էին հովանավորություն և առողջություն հայցում։ Իբրև մայր աստվածություն Անահիտը մայրության, բերքի և պտղաբերության սրբազան մարմնացումն էր վաղ շրջանում՝ նաև ռազմի աստվածուհին էր։ Նա Արամազդի և Վահագնի հետ միասին հայկական դիցարանում կազմում էր աստվածային սուրբ երրորդություն։

Անահիտի կերպարի մարմնավորումն իր արտացոլումն է գտել նաև այլ ժողովուրդների դիցարաններում, մասնավորապես պարսկականում՝ Անահիտային, հունականում՝ Արտեմիսին, հռոմեականում՝ Դիանային, եգիպտականում՝ Նիիթին։

Նավասարդի սկզբին (օգոստոսի 11-ին) մեծ շուքով նշվում էր Անահիտի գլխավոր տոնը՝ կապված բերքի հասունացման հետ։ Տոնախմբությունները վերածվում էին պտղաբերության տոնի, որի ժամանակ բազմաթիվ ուխտավորներ էին հավաքվում Անահիտին նվիրված մեհյանների շուրջը։ Ծիսակատարությունները ուղեկցվում էին աղոթքներով, երգերով, խնջույքներով։ Քրիստոնեության հաստատումից հետո Անահիտի պաշտամունքը վերածվում է Մարիամ Աստվածածնի պաշտամունքի

Անահիտ աստվածուհու պաշտամունքը Հայաստանում առաջացել է անհիշելի ժամանակներից և սերտորեն կապված է եղել մայր ծնողի հանդեպ հարգանքին։

Հին Հայաստանում լայնորեն սիրված ու տարածված էր Անահիտի

պաշտամունքը. Եկեղյաց գավառում, Տարոնում, Վասպուրականում, Արմավիրում, Արտաշատում կառուցված էին Անահիտի տաճարները։ Ամենանշանավորը Եկեղյաց գավառի Երիզա ավանի Անահիտի տաճարն էր, որին նվիրաբերում էին սպասավորներ ու սպասուհիներ։ Մեծահարուստ և նշանավոր ընտանիքները իրենց հասուն դստրերին նվիրում էին այդ տաճարին, որտեղ որոշ ժամանակ ծառայելուց հետո միայն նրանք իրավունք ունեին ամուսնանալու։ Անահիտի սրբավայրերին նվիրում էին նաև պիսակավոր (ճակատին սպիտակ նշան ունեցող) երինջներ, որոնք նախիրներով արածում էին նրա տաճարների շուրջը։

Երիզա ավանի տաճարում էր դրված Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, որի համար էլ Անահիտին կոչում էին Ոսկեծղի (ոսկեբազուկ), Ոսկեհատ, Ոսկեծին–Ոսկեմայր։ Նրա արձանին ծառերի թավ ու թարմ ճյուղերից հյուսված պսակներ էին դնում։ Այդ ոսկեձույլ արձանն այնքան մեծ էր, որ երբ հռոմեացի զորավար Մարկոս Անտոնիոսը մեր թվականությունից առաջ 34 թ. իր պարթևական արշավանքի ժամանակ մտնում է Երիզա ավանը, նրա զինվորները ջարդում են Անահիտի ոսկեձույլ արձանը, կտոր-կտոր անելով, բաժանում իրար մեջ և տանում Հռոմ։ Այդ ավարին մասնակցած հռոմեացի մի զինվոր ճոխ ճաշկերույթ է կազմակերպում Օգոստոս կայսեր պատվին։ Երբ կայսրը հարցնում է Անահիտի արձանի մասին, զինվորը պատասխանում է, թե ինքն է եղել առաջինը արձանի վրա հարձակվողներից, և այդ ճաշկերույթի ծախսը հոգացել է Անահիտի արձանի սրունքի մի կտոր ոսկով։

Արտեմիս

Արտեմիս հունական դիցաբանությունում որսորդության, պտղաբերության մշտապես երիտասարդ աստվածուհին։ Նաև Լուսնի աստվածուհին է:
Արտեմիսը Զևսի ու Լետոյի դուստրն է և Ապոլլոնի քույրը։ Ինչպես Ապոլոնը, նա նույնպես ծնվել է Դելոս կղզում։ Նրանք երկվորյակ քույր ու եղբայր են։
Որսորդ աստվածուհի Արտեմիսը եղել է ընտանի և վայրի կենդանիների հովանավորը։ Հնագույն ժամանակներում երբեմն պատկերվել է կենդանու տեսքով։ Հետագայում նա դառնում է երեխա ունեցող մայրերի պահապան դիցուհին։ Բոլորին կյանք է տալիս Արտեմիսը, հոգ տանում այն ամենի համար, ինչ ապրում է երկրի վրա և աճում է անտառում ու դաշտում։ Նա հոգում է վայրի գազանների, ընտանի կենդանիների և մարդկանց համար։ Նա աճեցնում է խոտ, ծաղիկներ և ծառեր, նա բարեմաղթում է ծնունդը և ամուսնությունը։ Առատ զոհաբերություններ են մատուցում հույն կանայք Զևսի դուստր Արտեմիսին, որ երջանկություն է սփռում ու դարմանում։

Անահիտ աստվածուհու արձանի բեկորները գտնվել են Արևմտյան Հայաստանի տարածքում` Սատաղ վայրում` 1872 թվականին, հողային աշխատանքներ կատարող գյուղացիների կողմից, որոնք և գտածոն վաճառել էին Կոստանդնուպոլսում, որտեղից արձանը գնել էր Բրիտանական թանգարանը:

Սպանդարամետ (Սանդարամետ)

Սպանդարամետը հին հայոց երկրի ընդերքի ատերգետնյա ոգի կամ աստվածություն է: Առավել գործածական է եղել «Սանդարամետ» ձևը կամ «Սանդարամետի անդնդոց» բառակապակցությունը՝ «դժոխք», «անդնդային դժոխք» իմաստով: Հին գրավոր և ժողովրդական ուշ ավանդության մեջ նաև տարածված է եղել «Սանդարապետ»՝ «դժոխքի տիրակալ» ձևը:

Անունը ունի իրանական ծագում, սերում է պահլավերեն սպանդ արմատից:

Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության մեջ հունական Դիոնիսյան կամ Բաքոսյան տոնախմբություններն անվանված են սպանդարամետական, իսկ Դիոնիսիոսը՝ Սպանդարամետ: Անունների այս նույնացումը վկայում է, որ Սպանդարամետը հայերի մեջ ընկալվել է Դիոնիսիոսի նման պտղաբեր երկրի, բուսականության, խաղողագործության ու գինեգործության արական աստվածություն, մանավանդ որ Դիոնիսիոսը ունեցել է արևելյան ծագում և մոտ է եղել հին հայոց հավատալիքներին: Թովմա Արծրունու վկայությամբ, ըստ Մանեթոնի՝ երկիրը Սպանդարամետ աստծո իջևանն է և չի ստեղծվել որևէ մեկի կողմից:

Հին միջնադարյան ավանդությամբ Սպանդարամետք անդնդոցը նույնաանացվել է դժոխքին, և նրա դռները, որոնք կոչվել են դրունք դժոխոց կամ դուրք մահու, գտնվել են Մշո Քարքե լեռան վրա, ուր կանգնեցված են եղել Դեմետր և Իսանե աստվածների արձանները: Հետագայում դրանք կործանվում են Գրիգոր Լուսավորչի կողմից, և տեղը կառուցվում է Սուրբ Կարապետ եկեղեցին:

Այս ամենը վկայում է, որ հայերի մեջ հնուց ի վեր գոյություն է ունեցել ստորերկրյա աշխարհի պատկերացումը, և այն անձնավորվել է նաև արական ոգու կերպարով, օժտվել բուսաշխարհի ու պտղաբերության գործառույթներով, համադրվել իրանական Սպանդարամետ անվանը, հետագայում նույնացվել դժոխք, մեռելների թագավորության և անգամ դժոխային չար ոգիներ հասկացություններին: