V-IX դդ. Միջնադարյան հայ մշակույթը

Հայաստանի յուրահատկությունը բաղկացած է երեք հատկանիշներից: Դրանք են` լեռնային բնության անկրկնելի գեղեցկությունը, հնագույն քրիստոնեական ժառանգությունը, որը Հայաստանը ընդունել է առաջիններից մեկը աշխարհում և նրա յուրահատուկ ազգային կուլտուրան: Դա Հայաստանի գլխավոր հարստությունն է, որը նա կարողացել է պահպանել իր ամբողջ դրամատիկ պատմության ընթացքում: Մ. թ. ա. VI դարից սկսած հին Հայաստանում զարգացել է լեզվական, իսկ IV դարասկզբից հայկական քրիստոնեական ճարտարագիտությունը:

Ամենահիշարժան հուշարձաններից է համարվում մ. թ. 70-ական թվ. կառուցված Գառնիի տաճարը: Միջին դարերի ամենահայտնի հայկական հուշարձաններից է Զվարթնոցի տաճարը, որը կառուցվել է 641-661 թթ.: Հայկական յուրահատուկ գրավականությունը սկսեց զարգանալ 406 թ., երբ մեծանուն գիտնական Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց հայկական այբուբենը: V-րդ դարից մեծ զարգացում է ապրում հայկական պատմագրությունը: Հայկական գրականության առաջին ինքնատիպ հուշարձան է համարվում 440-ական թվ. գրված «Մաշտոցի կյանքը» գրառումը: Այդ հարյուրամյակում ծաղկում է ապրում նաև հոգևոր գրականությունը: VII-րդ դարի վերջերից պահպանվել են ժողովրդական պոեզիայի նմուշներ:

V-VI դարերում են ստեղծվել առաջին հոգևոր երգերը, որոնց հեղինակներն են եղել` Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը, Յոհան Մանդակունին, Ստեփանոս Սյունեցին և ուրիշներ:

Սկզբնական հասարակ ձևի պրոֆեսիոնալ մոնոտոն երեժշտությունը ստեղծվել է լեզվական կուլտի երաժշտական հիմքի վրա: Հետագայում տարածվեցին կցորդները, որոնք հոտո դարձան շարականներ: Հայկական հոգևոր երաժշտությունը փոխառվում էր գյուղական երգերից: Առաջին շարականները, որոնք ստեղծվեցին V-րդ դարում աչքի էին ընկնում բովանդակության պարզությամբ: Նրանց երաժշտությունը և տեքստը հասարակ են: Հետագայում ստեղծվեցին ավելի բարդ բովանդակությամբ և ռիթմով շարականներ: VII դարում Բարսեղ Տչոն ստեղծեց շարականների առաջին հավաքածուն «Չոնընտիր շարականոց»: VII դ. հիմնադիրներից հայտնի է նաև կաթողիկոս Սահակ Ձորապորեցին: Շարականների երկրորդ հավաքածուն կազմել է Ստեփանոս Սյունեցին VIII-րդ դարի առաջին կեսին: Նա եկեղեցական երաժշտության մեջ ներդրեց քանոնը: Հայկական երաժշտության պատմության մեջ նոր հայտնագործություն հանդիսացավ խազերի ստեղծումը, որի հիմնումը կապվում են Սյունեցու անվան հետ: Խազերով ձեռագրի հնագույն աշխատությունը պատկանում է IX-րդ դարին: Ընդհանուր առմամբ աշխարհում պահպանվել են 2000 ձեռագիր խազեր: Հին Հայաստանի երաժշտական բարձր կուլտուրայի մասին վկայում են Դավիթ Անհաղթի (V-VIդդ.), Դավիթ Քերականի (VIդ.), Ստեփանոս Սյունեցի և այլոց աշխատությունները, որոնք վերաբերում են երաժշտական էսթետիկայի, հարմոնիայի, ձայնային կատարելության հարցերին:

6-րդ դարի ամենանշանավոր պատմական աշխատությունը համարվում է Աթանաս Տարոնեցու «Պատմագրությունը»: Պետրոս Սյունեցին զարգացնում է եկեղեցական պոեզիայի ավանդույթները: Հենց այդ դարաշրջանում էր ապրում խոշոր վաղմիջնադարյան հայ փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթը, ում ստեղծագործությունները հռետորական արվեստի լավագույն նմուշներից են: 6-րդ դարից պահպանվել է աստվածաբանական ժողովածու, որում հավաքված են հայ հին հեղինակներ Հովհաննես Գաբելեանցու, Մովսես Ելվարդեցու, Գրիգոր Քերթողի և այլնի գրվածքները:

7-րդ դարը դառնում է հայ պատմագրության նոր դարաշրջանը: Ստեղծվում է Սեբեոսի պատմական հիմնական աշխատությունը` «Հերակլ կայսրի պատմությունները», Հովհան Մամիկոնյանը գրում է «Տարոնի պատմությունը»: Այս աշխատությունները պատմական կարևոր աղբյուրներ են ոչ միայն Հայաստանի պատմության համար: Ուշագրավ է նաև այն փաստը, որ առաջինը Սեբեոսի մոտ է առաջանում Խոսրովի և Շիրինի մասին սյուժեն: Զարգանում է նաև գեղարվեստական գրականությունը: 6-7դ.դ. Վրթանես Քերթողը գրում է «Պատկերամարտության մասին» գիտական շարադրությունը: 7-րդ դարում է ապրել Անանիա Շիրակացին, ով գիտության ու փիլիսոփայության տարբեր ոլորտներում բազմաթիվ ստեղծագործությունների հեղինակ է:

8-րդ դարի առավել նշանակալից ստեղծագործություն է Ղևոնդի «Խալիֆաների պատմությունը» աշխատությունը, որը հեղինակը ավարտում է մոտ 790թվ.: 9-րդ դարի վերջում և 10-րդ դարի սկզբում Թովմա Արծրունին ստեղծում է իր հայտնի «Արծրունիների տան պատմությունը»` ներդնելով Հայաստանի ողջ պատմությունը: Դարաշրջանի առավել հայտնի գրողներից էին Ամամ Արավելցին և Վարդան Անեցին:

Ճորտատիրական կարգերի հաստատումից հետո ճարտարապետությունն ու քաղաքաշինությունը Հայաստանում նոր փուլ թևակոխեցին: Հին հայկական քաղաքները տնտեսական վայրէջք էին ապրել, իրենց նշանակությունը պահպանել էին միայն Արտաշատն ու Տիգրանակերտը: Պատմական բեմ բարձրացան Դվինն ու Կարինը (Էրզրում): Արշակավան քաղաքի կառուցումը, որը սկսվել էր Հայաստանի հզոր թագավոր Արշակ II-ի օրոք, դեռ ամբողջությամբ չէր ավարտվել: Քրիստոնեությունը մարմնավորվել էր կրոնական կառույցների ճարտարապետական նոր կյանքի մեջ, որը նախևառաջ սնուցվում էր նախկին, անտիկ ճարտարապետության ավանդույթներով:

4-5 դ.դ. եկեղեցիները հիմնականում բազիլիկաներ են (շենքի տիպ, որի ներսը երկայնակի բաժանված է երկու սյունաշարով): Դրանցից են` Քասաղ – 4-5դ.դ., Աշտարակ – 5դ., Եղվարդ – 5դ.: Հայկական ճարտարապետության որոշ բազիլիկաներ համապատասխանում են բազիլիկային եկեղեցիների «արևելյան տիպին»: Պահպանվել ու առավել հայտնի են Կարնուտի (5դ.), Գառնու (4դ.), Զովունու (5դ.), Դվինի (553-557), Լեռնակերտի (4-5դ.դ.) և այլն բազիլիկաները:  

5-րդ դարից բազիլիկաները սկսում են փոխարինվել գմբեթավոր եկեղեցիներով` զանազան ճարտարապետական արտահայտչությամբ: Դրանցից գմբեթավոր սրահները (Պտղնիի, Արուչավանքի), գմբեթավոր բազիլիկաները ու նաև եռաբսիդ գմբեթավոր բազիլիկաները սկիզբ են դնում եռանավ բազիլիկաների: Առավել բազմազան են 6-7դ.դ. խաչաձև, կենտրոնաձիգ գմբեթ ունեցող եկեղեցիները, երբ հայկական ճարտարապետությունը ձգտում էր ներքին տարածության ամբողջականության: Տվյալ ճարտարապետական գաղափարը զարգացավ 588-597թ.թ. և հասնում է դասական կատարելության սբ. Հռիփսիմե ու նմանատիպ եկեղեցիների կառուցումներում: Դրանցում գերագույն պարզությամբ ու ճշգրտությամբ լուծված են ճարտարապետական հատակագծի հեռանկարային ձևերի, ճարտարապետական գաղափարների միասնության փոխկապակցման խնդիրները: Մաստարան (5-6դ.դ.), Արթիկը (7դ.), Ոսկեպարը (6-7դ.դ.), Բագարանի Ս. Թադևոսը (624-631թ.թ.) ներկայացնում են քառաբսիդ, խաչաձև, կենտրոնաձիգ գմբեթավոր եկեղեցիների տեսակը:

Նոր տեսակի քրիստոնեական եկեղեցիներ կառուցելու ձգտումը նպաստում է 7-րդ դարի հայ ճարտարապետական գլուխգործոցի` Զվարթնոցի երևան գալուն (641-652թ.թ.): Զվարթնոցը առանձնանում է նաև ճարտարապետական կառույցի դեկորատիվ սկուզբունքներով: 7-րդ դարի հայ ճարտարապետության առաջնահերթ հուշարձանների շարքում են Արուչավանքը, որտեղ որոշ ժամանակ գտնվում էր հայկական գահը: Եկեղեցում պահպանվել են հին որմնանկարների  հետքերը: 6-րդ դարի վերջին և 7-րդ դարի սկզբին կառուցվել է հայ վաղ միջնադարի կատարելագործված հուշարձաններից մեկը` Մաստարայի եկեղեցին: Մաստարան լայն գմբեթով եկեղեցի է, ունի ընդգծված քանդակագործական արտահայտչություն: