Բուրգերի խորհուրդը

Եգիպտոսի քաղաքակրթությունը բաժանվում է երեք մեծ շրջանների, որոնք նշանավորվում են եռատիպ հուշարձաններով` բուրգեր, սյուներ, մինարեներ: Երեքն էլ ձգվում են դեպի երկինք, բայց տարբեր է նրանց խորհուրդը: Բուրգերը կարծես ուզում են կրաքարե սեպով ճեղքել երկինքը, սյուները բարձրանում են, որ պահեն նրա կամարը, մինարեները, թվում է, բռունցքով թակում են այն:

Առաջինը բուն եգիպտական քաղաքակրթությունն է, որ տևեց չորրորդ հազարամյակից մինչև մ.թ.ա. 4-րդ դար, երկրորդը` ետալեքսանդրյան, հելլենիստաքրիստոնեական, մ.թ.ա. 4-րդ դարից մինչև 7-րդ դար, և երրորդը` մուսուլմանական, 7-րդ դարից մինչև այսօր:

Գիզան հին Մեմֆիսն է: Այնտեղ են փարավոններն արձակել իրենց մարտակառքերը և հանգիստ առել ոսկեզօծ մահիճներում, որոնց ոտքի կողմն ավելի բարձր էր: Այնտեղ են նրանք քրմերից պատգամներ առել և վճիռ հանել, այստեղ էր ապրում Սուրբ եզը և Մեծ սվինքսը, որ թաթերը պարզած հսկում էր երկրի դարպասներին:

Մեմֆիսն այլևս չկա: Այն Գիզա է, իսկ Գիզան արդեն միացել է Կահիրեին: Նրան միացել է և Հելիոպոլիսը: Բայց Գիզան Կահիրեի ետնախորշն է, Հելիոպոլիսը` շքամուտքը, այնպես տարբեր և այնպես արտահայտիչ: Մեմֆիսը` հիանալի մենատներ, արմավենու պարտեզներ, ճարտարապետական բարձր ոճ: Գիզան` աղյուսե գետնածեփ հյուղակներ և փոշի, փոշի: Բայց ճանապարհորդը, երբ գալիս է Կահիրե, Գիզա է այցելու և ոչ` Հելիոպոլիս: 

Այստեղ են Քեոփսի, Քեփրենի և Միկերենի բուրգերը, որոնք հին Եգիպտոսն են խորհրդաշում:

Այս վիթխարի կառույցները… Քեոփսի բուրգի համար պետք է եկել 2.300.000 կրաքարե բլոկ, որոնցից յուրաքանչյուրը կշռում է 2,5, հաճախ` 3 տոննա: Բուրգը գրավում է 2521000 խորանարդ մետր տարածություն: Նրա բարձրությունը 146 մետր է, հիմքի յուրաքանչյուր կողմը 233 մետր:

Բայց դա սոսկ քարե զանգված չէ` բիրտ և անհեթեթ: Այդ վիթխարի կառույցի մեջ ձևի և համամասնության խիստ ներդաշնակություն կա: Դա հանճարեղ նկարիչ` Քեմիունի գրաֆիկական երկն է, բայց ոչ թե կտավի վրա, այլ տարածության մեջ: Երկրի չորս ծագերին ուղղված նրա երեսները համադրվում են իրար անթերի ճշտությամբ: Տասը տարի է տանջվել, որպեսզի հանքերից մինչև Քեոփսի կառուցի հրապարակը ճանապարհ գցվեր, և քսան տարի էլ բուրգի կառուցման համար: Եվ անվերջ աշխատել են 100000 մարդ` փոխելով յուրաքանչյուր երեք ամիսը մեկ: «Քեոփսը երկիրը գցեց թշվառության մեջ»,- գրում է Հերոդոտոսը:

… Բուրգերի մեջ թվերի խորհուրդ է դրված, թվերի միստիկա: Բուրգը այնպես է կառուցվել, և աստղերի հետ ստեղծվել է այնպիսի կապ, որի շնորհիվ հնարավոր է գուշակել վաղվա օրը և տիրել ապագային: Նրա երկրաչափական ձևը, չորս ծագերի նկատմամբ նրա դիրքը, քարերի չափսերը` ոչինչ պատահական չէ և ունի հատուկ կանխամտածվածություն:

Բուրգը ամրոց է, որ կառուցվում է փարավոնի համար և պետք է ապահովի նրան ամեն վտանգից: Բայց պարզվեց, որ վիթխարի այդ շինությունը բոլորովին էլ ապահով չէ, իբրև ամրով, ոչ անառիկ: Գողերը հեշտությամբ ճանապարհ էին գտնում դեպի նրա գաղտնարանները և խանգարում հանգուցյալի նինջը: Բուրգը փոքրացավ: Փարավոններից մեկը` Թութմոս Առաջինը, որոշեց իր մումիան պահել ժայռի փորվածքում, որ ոչ ոք չտեսնի, իսկ Թութանհամոնի դամբարանը թաղված ա ավազուտների տակ, որի վրա նույնիսկ խրճիթների հիմքեր կային: 

Գողերը հալածում էին փարավոններին, փարավոնները թաքնվում էին գողերից: Դա մի դաժան պայքար է փարավոնների և գողերի միջև: Բուրգերի չափսերը, նրանց մեծությունը, ճաևտարապետական բոլոր հղացումները դրանով են պայմանավոևված:

Գողերի սարսափից բուրգերը կարող էին փոքրանալ և փոխել իերնց ձևը` երկանբարձ կոթողից դառնալ քարանձավ, ժայռախորշ և կատակոմբ: Բայց գողերի սարսափից բուրգերը չէին կարող բարձրանալ ու հեռանալ: Նրանք դրանով մատնում էին իրենց:

Ոչ մի իմաստ չունի հզոր ու ամրափակ կառույցը: Բուրգերըչէին նախատեսված բաց հարձակման համար, որ բաբաններ պահանջվեր: Գողերը թափանցում էին գողաբար, գաղտնի մուտքերից, և մեծ թե փոքր` մուտքի ապահովության խնդիրը նույնն է:

Եթե բուրգերի վիթխարի ծավալը պաշտոնական նպատակ հետապնդեր, դրանք պետք է միշտ մեծանային, բայց ընդհակառակը, Ջոսերի բուրգը մեծ է, Քեոփսի բուրգը գերազանցում է բոլորին, Քեփրինի և Միկերենի բուրգերը փոքր են Քեոփսից, բայց Ջոսերից ավելի մեծ, իսկ, ընդհանրապես, հնագույն բուրգերը ավելի մեծ են, քան հետագա բուրգերը:

Իսկ երբ պարզվեց, որ ծավալները ապահովության ոչ մի երաշխիք չեն, բուրգերը պետք է որ միանգամից դառնային աննկատ, բայց երկար ժամանակ, իսկ ժամանակը Եգիպտոսի համար հազարամյակ է, բուրգերը մնում էին տեսանելի:

Քեփրենը և Միկերենը անմիջական հաջորդներն են, դժվար է մտածել, որ նրանց բուրգերի համեմատաբար փոքր ծավալները նախազգուշական նպատակ ունեին, ելնելով իրենց նախորդի` Քեոփսի փորձից: Նրանց կենդանության օրոք Քեոփսի բուրգը գողերի կողմից դեռ չէր գրավվել, մումիան չէր սրբապղծված, որ նախազգուշացում դառնար իրենց բուրգերը փոքրացնելու: Դրանք ավելի փոքր էին, որովհետև Քեոփսը այնպես էր լլկել երկիրը, սպառել նրա ուժերը, որ անմիջապես հետո անկարելի էր բուրգ կառուցել նրան հավասար:

Հերոդոտոսը Եգիպտեսը անվքնել էր Նեղոսի պարգև: Եվ եթե օդանավից նայում ես ցած, դու հասկանում ես այդ:  

Դժվար է գտնել քաղաքակրթության մի այլ օրինակ, որի պատմությունը հազարամյակներով հաշշվի և այնքան քիչ ունենա ողբերգական ընդհատումներ: Եգիպտեսի սկիզբը 4-րդ հազարամյակն է, իսկ ավարտը` 4-րդ դարը մեր թվագրությունից առաջ, և այդ ընթացքում իրար են հաջորդել26 դինասի և որքա~ն փարավոններ:

Անապատը պաշտպանում էր Եգիպտոսին, իսկ Նեղոսը` սնում: 

Եգիպտոսն իր շուրջը Չինացիների նման պարիսպ չքաշեց, և ազատ էին այն ձեռքերը, որ պիտի չութ ու վահան կրեին: Նրանք հող չէին վարում, և գութան չկա: Բայց այդ պարիսպը քաշվես Եգիպտեսի սրտում, նույն ազատ ձեռքերով և հենց նրանց դեմ, որ ազատ ձեռքեր ունեին: «Մեմֆիսը» հունարեն է: Եգիպտացիները այն կոչում էին Սպիտակ պարիսպ: Դա, անշուշտ շատ բան էր խորհրդանշում:

Բուրգը հավերժությունն է: Դա փարավոնի տունն է և կացարանը, ուր պետք է նա ապրի: Եվ նա կառուցում է իր տունը իր կարողության համաձայն. մեծ թե փոքր, և նա այնտեղ տանում է այն ամենը, ինչ իրենն է: Բուրգի չափսերը և մեծության գաղափարը այդտեղից են գալիս:

Աղբյուր` Գիտելիքների շտեմարան 4
Երևան 2007